قصد داریم فرق میان فقه، اخلاق و تربیترا روشن کنیم و بعد از آن معنای لغوی تربیت را هم بحث کنیم و وارد معنای اصطلاحی و فقه تربیت بشویم.

بدین ترتیب اختلاف موضوعی بین اخلاق و فقه روشن می‌شود.

آن دسته از امور قلبی که از اوصاف قلب است، معلوم نیست در دایره احکام فقهی قرار بگیرد؛ اما آن دسته که فعل قلب است، در دایره احکام فقهی قرار می‌گیرد.

ممکن است کسی بگوید در فقه هم می‌گویند: «كُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسرِفُوا»[1]؛ اما فقه کاری به اعتدال ندارد، فقه غایتی به نام اعتدال ندارد. اخلاق می‌گوید من می‌خواهم نفس تو را نفس معتدله قرار دهم. این نفس در همه شؤون زندگی، آن‌جایی که باید صبر کند صبر کند، آن‌جایی که باید فریاد بزند فریاد بزند، آن‌جایی که باید حرکتی انجام بدهد حرکتی انجام بدهد، آن‌جایی که باید سکوت کند سکوت کند.

اما اخلاق اساساً کاری به عبودیت و بندگی ندارد؛

وجوه تمایز فقه و اخلاق:

باید به این نکته­ها توجه کرد. فقه اعتباری است و مرزهای اعتبار در آن مهم است. از منظر فقهی یک معامله‌ای اسمش مضاربه است و سودش هم حلال و طیب است. اما یک دهم همان سود را به عنوان ربا بخواهید بگیرید حرام است. چرا؟ چون «الاحکام تابعة للأسماء» آن حلیّت تابع مضاربه است و این حرمت تابع عنوان ربا.

شارع در شبهات موضوعیه، به جهت تسهیل فرموده: «کلُّ شَیءٍ لَکَ طاهِرٌ»[2]. حال ممکن است کسی بگوید «برای من از اجتناب، تعب و حرجی به وجود نمی‌آید؛ پس آن تسهیل چیست؟» فقهاء می‌گویند تسهیل، حکمت است.

باید توجه داشت که فوارق مطرح شده، مانعة الجمع نیستند. در بعضی موارد قابلیت اجتماع هم دارند.

نهایتا اگر فقیه شک داشت، مانند مرحوم آقای خویی ره، آن را حمل می‌کند بر حکم اخلاقی.